Şirketimin Etik İlkeleri
Kavramlarda Netleşme: Etik, Ahlak, Etik Bilimi, İş Etiği
Etik kavramı “ethos” sözcüğünden gelmekte, karakter ve alışkanlık anlamlarını içermektedir. Etimolojik olarak Latince’den gelen “moral” sözcüğü ile içerdiği anlamlar bakımından benzeşir. Aslında her iki sözcük ya da kavram, töresel olan, alışkanlıklar, gelenekler, örf ve adetler gibi anlamları içermektedir. Batı geleneğinde zamanla bu iki kavram birbirinden ayrılmaya başlamış, “moral” ile “etik” iki ayrı alanın üst başlığını oluşturmuştur. Güncel hayatın ahlak ilişkileri “moral” kavramı içinde kalırken; etik ise tek, değişmez, bütüncül olan, evrensel doğruların alanını oluşturmuştur.
TDK Türkçe Sözlüğü etik için önce “ahlak bilimi”, sonra da “ahlakla ilgili” sözcüklerini kullanmaktadır. Ahlak, daha çok “var olan” sosyolojik bir olguyu incelerken; etik, ilişkilerde ahlaki değerlere uygun ölçütlerin ve onlara rehberlik edecek davranış kurallarının “neler olması” gerektiğini inceleyerek “istenilir iyilere” odaklanır.
Ahlak, toplum ve zaman boyutunda uyulması gereken davranış kuralları itibariyle farklılık gösterebilirken; etik, genel geçer evrensel kuralları içermektedir. Yani etik, “coğrafyaya, sınırlara ve topluluklara göre şekillenmez”. Ahlak (morality) ise toplumdan topluma değişkenlik gösterir. Dolayısıyla ahlak, etiğin inceleme konusudur. Bununla birlikte ahlak ve etik kavramlarının akademik çevre dışında sıklıkla birbirlerinin yerine kullanıldığı da belirtmeliyim.
O açıdan denilebilir ki etik “değişik ahlak anlayışlarının kesiştiği ortak noktadan çıkan evrensel normlar bütünü”dür. Benzer şekilde; “kişinin seçim, karar ve davranışlarını yönlendiren değerlere ilişkin kurallar” olarak da karşımıza çıkmaktadır. Etik Bilimi ise, bu kuralların bulunması ve tarif edilmeleriyle ilgilenir.
Etik, farklı alanlarda, o alanın kimliği ile karşımıza çıkmaktadır. Medya etiği, spor etiği, tıp etiği, akademik etik, iş etiği gibi.
İş etiği, etiğin bir alt kümesi olarak, iş dünyasındaki etik sorunları inceler, davranışlara rehberlik etmek üzere kurallar geliştirmeyi amaçlar. İş etiği kavramını açıklamak için pek çok tanım yapılmıştır. Velasquez'e göre iş etiği ahlaki standartları rasyonel bir şekilde değerlendirme ve bu standartları iş ortamlarında uygulama sürecidir. Bir diğer tanıma göre iş etiği, iş ortamındaki karmaşık ahlaki ikilemleri incelemek ve çözmek için etik ilkeleri uygulama disiplini ve sanatıdır. Bu konuda çalışmalar yapan Dr. Frank Navran iş etiğini, “kişinin hareketleri ve kararları ile neyin iyi, adil ve hakkaniyetli olduğuna ilişkin standardı tanımlayan bir dizi temel ilke veya değer arasındaki tutarlılık” olarak tanımlamaktadır.
İş etiği, şirketlerin işlevsel alanları itibariyle de bir sınıflandırmaya tabii tutulmuştur. Bu bağlamda, üretim etiği, pazarlama etiği, finans etiği, muhasebe etiği, yönetim etiğinden söz edilebilir.
Etik İlkeler Neden Gereklidir?
Günümüzde şirketlerin diğer sorumluluklarıyla beraber ahlaki sorumluluğu olduğu görüşüyle birlikte, iş etiği ilkeleri her yönüyle irdelenen bir konu haline gelmiştir. Günümüzde iş etiği, sosyal sorumluluğu da içeren bir anlam taşımaya başlamıştır. Şirketlerin ekonomik amaçlarının yanı sıra, sosyal sorumluğa yönelik işler yapması ve topluma hizmet etmesi de istenmektedir. Bu nedenle, şirketlerin topluma katkı sağlaması ve “hesap verebilir” olması gerekmektedir. Şirketler için ekonomik performans yanında; sosyal performans da bir değerlendirme kriteri haline gelmiştir.
Şirketin her kademesinde karar vericilerin kararlarına yol gösteren etik ilkelere ihtiyaç vardır. Çünkü iş etiği, yönetsel olarak ancak kişilerin davranışlarıyla vücut bulmakta, görünür olmaktadır. Normlar ve ilkeler belirlenmiş olsa dahi bu norm ve kurallar, insanlar yoluyla yani insanların bu norm ve ilkeler çerçevesinde davranmasıyla hayata geçer. Şirket içinde karar kademeleri ve işin liderliğini yapan yöneticilerin kararlarında etik davranışların, değer ve ilkelerin tutarlılığının rolü büyüktür. Bu açıdan etik ilkeler yönetsel kararlara yön veren temel dayanaktır.
Archie Carroll, “şirketlerin sosyal sorumluluk piramidi” yaklaşımında şirketlerin ekonomik ve yasal sorumluluklarının yanında, etik ve gönüllü sorumlulukları da yerine getirmek durumunda olduklarına vurgu yapmaktadır. Buradaki etik sorumluluk, toplumun ve paydaşların kurumlardan beklediği doğru faaliyetleri ifade eder.
Çünkü şirketlerin, paydaşlarına (müşteriler, çalışanlar, toplum, çevre, dernekler, diğer kuruluşlar vb.) yönelik sorumlulukları tanımlanmaya başlanmıştır. Şirketler de yöneticilerden, şirketin faaliyetlerinden etkilenen ve faaliyetleriyle şirketleri etkileyen tüm paydaşları da içine alacak bir yönetim bekler duruma gelmiştir.
Dolayısıyla etik ilkelerin oluşturulması ve bunların yazılı hale getirilmesi, şirketlerin kurumsal yapılanmasının başlıca anahtarlarındandır. Etik ilkeler, politikalar ve davranış biçimleri, şirketlerin faaliyet alanlarında çalışanlara yol gösterir. Sadece etik ilkelerin belirlenmesi ve yazılı hale getirilmesi yetmez; şirketin temel anlayışının hayata taşınması için kurum kültürüne sindirilmesi gerekir.
Şirketin etik ilkeleri, şirketin çevresiyle olan çok boyutlu “güven ilişkisi”ni garanti etmek için önemli bir araçtır. Çünkü farklı ülkelerde, farklı şirketlerin birbirleri ile iş yapabilmesi, güven unsurunun olabilmesi, üretim ve ticaretin sürdürebilmesi için ortak bir dile ihtiyaç vardır. Etik ilkeler ve etik yönetimi bu konuda ortak bir dil olma yolundadır. Şirket kendi etik ilkesini yayınlayarak, onunla iş yapılırken ondan yaklaşım olarak ne bekleyebileceğimizi açıklar, böylece küresel olarak üretim ve ticaretin dolaşımı sağlanır. İlişkilerin sürdürülebilirliği için de etik ilkeler önemli bir temel oluşturur.
Kurucuların Etik İlkeleri, Şirkete Yansır mı?
Araştırmalar aile şirketlerinde iş etiği ilkelerinin oluşmasında ailenin kendi değerleri ve etik anlayışının yönlendirici olduğunu göstermekte. İş sahibi, kurucu veya bir önceki kuşaktan şirketi devralmış aile bireyleri de iş etiği ilkelerinin oluşmasında aile kurumunun önemine ve ailenin iş etiği ilkelerinin yönlendirici olduğuna vurgu yapıyorlar.
Bu sonuç, ülkemizdeki şirketlerin önemli bir kısmının aile şirketi konumunda olması açısından da ayrıca önemli.
Kurucuların değerleri ve iş yapma biçimleri şirketlerin değer ve iş yapma biçimlerine yansımakta, şirket kültürünü biçimlendirmektedir. Aile şirketlerinde bireysel değerlerle, şirket değerleri arasında köprü oluşturma sürecinde şirket değerinin ve etik ilkelerin ortaya çıkarılması ve bunların yazılı hale getirilmesi önemli bir adımdır. Bu kurumsallaşma için de önem taşır. Böylece şirketler için aile değerlerinin iş yaşamına aktarılmasıyla birlikte; açık, anlaşılır bir ilişki kurma ve model oluşturma fırsatı yaratılmış olur.
Bir diğer nokta da aile işletmelerinin sürdürülebilirliğinin sağlanması açısından iş etiği ilkelerine aile anayasalarında daha fazla yer verilmesidir.
Son Sözler: Etik Liderlik
Üst düzey yöneticiler, etik ilkelerin şirketin birincil kurumsal varlığı olduğunun farkına varmak durumundadırlar. Etik liderlik, şirket için rekabet avantajının önemli bir yönüdür. Rekabet avantajı elde etmek için etiği içselleştirmiş çalışanlar, ilişki ve kararlarda etik ilkelerle liderlik edecek yöneticilere ihtiyaç vardır. Çünkü şirketin tüm sistemleri ile konuşan etik bir temel, sürdürülebilir başarı için önemli bir faktördür.
Etik liderlik, etik ilkeleri hayat geçirme konusunda kararlı bir duruş, davranış göstermeyi içerir. Bu nedenle, kısa dönem kazançlardan ziyade sürdürülebilir çözümler ve verilen kararların şirketin etik ilkeleriyle bağlantısına önem verirler. O açıdan liderlik, sadece faaliyetsel ve mali açıdan değil etik hesap verilebilirlik açısından da önem taşımaktadır.
Etik ilkeler, şirket içinde yöneticilerin etik liderlik davranışı göstermeleri yoluyla yayılır. Etik liderler, alınan kararların etik ilkelerle bağlantısını açıklar. Böylece etik ilkelerin günlük kararların içinde nasıl var olduğu görülebilir.
Çalışanlar etik açıdan beklenen davranışı görerek içselleştirirler, aynı zamanda bir tür kırmızı çizgi olan kabul edilmeyen davranışları da görmüş olurlar.
Şirket kültürü, şirketin değerlerinin ve stratejisinin yansıması, bir tür bir aynasıdır. İyi bir itibar, şirkete duyulan güveni artırdığı gibi; şirketin paydaşları ile daha yakın duygusal ve entelektüel bağlar kurmasına da katkı sağlar. Toplum açısından, şirketin itibarını oluşturan temel nokta, liderlerin ahlaki davranışlarıdır. Bu toplumla kurulan tutarlı ve güvene dayanan bir ilişkinin de göstergesidir.
Sonraki yazımızda buluşana kadar sağlıcakla kalın…
Konuyla ilgili bazı kaynakları da paylaşmak isterim:
Aktan, C. C. (2004). Toplam Ahlak. Zaman Kitap, İstanbul.
Batmanghlich, C. A. (2015). Why Leaders Fail Ethically A Paradigmatic Evaluation of Leadership. Springer International Publishing, Switzerland
Bayrak, S. (2001). İş Ahlakı ve Sosyal Sorumluluk. Beta. İstanbul.
Bellingham, R. (2003). Ethical Leadership Rebuilding Trust in Corporations. HRD Press Inc. Massachusetts.
Berkman, A. Ü. (2007). İş Ahlakı ve İşletmelerin Toplumsal Sorumluluğunun Gelişimi ve Yakın Geleceği. Nobel Yayın Dağıtım. Ankara.
Berkman, A. Ü. ve Arslan, M. (2009). Dünyada ve Türkiye’de İş Etiği ve Etik Yönetimi. TÜSSİAD, İstanbul.
Brown, M. E., Trevino, L. K., & Harrison, D. A. (2005). Ethical Leadership: A social learning perspective for construct development and testing. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 97,117-134.
Kuçuradi, İ. (2019). Ahlak, Etik ve Etikler. Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara.
Millar, C., & Poole, E. (2011). Ethical Leadership Global Challenges and Perspectives. Palgrave Macmillan. New York.
Morais, C., & Randsley de Moura, G. (2018). The Psychology of Ethical Leadership in Organisations Implications of Group Processes. Palgrave Macmillan. Cham. Switzerland
Pieper, A. (1999). Etiğe Giriş. Ayrıntı Yayınları. İstanbul
Platon. (2020). Devlet. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul.
Resick, C. J., Hanges, P. J., Dickens, M. W., & Mitchelson J. K. (2006). Cross-Cultural Examination of the Endorsement of Ethical Leadership. Journal of Business Ethics, 63, 345-359.
Torlak, Ö., Özdemir, Ş., Erdemir E., İş Ahlakı Raporu, İGİAD, 2008.