VERGİ VE MUHASEBE UYGULAMALARINDA DÖNEMSELLİK KAVRAMI VE ÖNEMİ
I) Giriş
Ticari ve sınai işletmeler kâr elde etmek amacıyla kurulmuşlardır. Ancak kâr ve zararlarının belirlenmesi için ömürlerinin sonunu beklemek anlamsızdır. İşletmelerin faaliyetleri sonucu elde ettikleri kar/zararın belirli dönemler itibariyle (hesap dönemi - takvim yılı) tespit edilmesi hem işletme yönetimi ve ortakları için hem de kamu için vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. İşletmenin kâr/zararının belirlenebilmesinin iki temel ilkesi dönemsellik ve tahakkuk ilkesidir.
II) Dönemsellik Kavramı
Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğinde dönemsellik kavramı aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır:
"İşletmenin sürekliliği kavramı uyarınca sınırsız olarak kabul edilen ömrünün, belirli dönemlere bölünmesi ve her dönemin faaliyet sonuçlarının diğer dönemlerden bağımsız olarak saptanmasıdır. Gelir ve giderlerin tahakkuk esasına göre muhasebeleştirilmesi, hasılat, gelir ve karların aynı döneme ait maliyet, gider ve zararla karşılaştırılması bu kavramın gereğidir."
Yukarıda yer alan tanımlama ve açıklamalardan da anlaşılacağı üzere dönemsellik kavramı aşağıdaki hususları içermektedir.
- İşletmelerin sınırsız faaliyet süreleri belirli dönemlere bölünmelidir.
- Her dönemin faaliyet sonuçları diğer dönemlerden bağımsız olarak tespit edilmelidir.
- Gelir ve giderler tahakkuk esasına göre muhasebeleştirilmedir.
- Hasılat gelir ve kârlar aynı döneme ait maliyet gider ve zararlarla karşılaştırılmalıdır.
Hesap dönemlerinin bağımsızlığı ve dönemsellik ilkesi gereği işletmelerde iki grup hesaplar ortaya çıkmaktadır. Bunlar bilanço ve gelir tablosu hesaplardır.
III) Vergi Mevzuatı Açısından Dönemsellik
Vergi Usul Kanunu’nda, dönemsellik hesap dönemi olarak ifade edilmiştir. İlgili mevzuata göre, “Defterler hesap dönemi itibariyle tutulur. Kayıtlar her hesap dönemi sonunda kapatılır ve ertesi dönem başında yeniden açılır. Hesap dönemi normal olarak takvim yılıdır…” denilmektedir.
Vergi Usul Kanunu’na göre, işletmeye ait kıymetlerin her hesap dönemi sonunda değerlemeye tabi tutulması dönemsellik ilkesinin bir gereğidir.
VUK'daki ilgili maddesinde; “Gelecek bir hesap dönemine ait olarak peşin ödenen giderler ile cari hesap dönemine ait olup da henüz tahsil edilmemiş olan hasılat, mukayyet değerleri üzerinden aktifleştirilmek suretiyle değerlenir…” Gelir Vergisi Kanunu’nun ilgili maddesinde “Gerçek kişilerin gelirleri, gelir vergisine tabidir. Gelir, bir gerçek kişinin bir takvim yılı içinde elde ettiği, kazanç ve iratların safi tutarıdır.” denilmek suretiyle dönemsellik ilkesi ortaya konulmaktadır.
IV) Tahakkuk İlkesi:
Tahakkuk İlkesi, gelir ve giderlerin tahsil edildikleri veya ödendikleri döneme bakılmaksızın, maliyet veya tutar itibariyle kesinleştikleri dönemin gelir ve gideri olarak dikkate alınmasını ifade etmektedir.
Örneğin; bir işletme 01 Aralık ile bir sonraki yılın 28 Şubat sonu için bir işletme kredisi kullanmış olsun. Kredi dönemi sonunda ana para ile birlikte 1.200 TL faizin tamamını ödeyeceğini farz edersek. 01 Aralık - 31 Aralık arasına denk gelen faiz gideri 400 TL (1.200 TL / 3 Ay) tahakkuk yapılarak muhasebe kayıtlarına alınarak giderleştirilir.
Gelir Vergisi Kanunu’ndaki ilgili maddesinde; “Elde edilen hasılat, tahsil olunan paralarla tahakkuk eden alacakları; giderler ise, tediye olunan ve borçlanılan meblağları ifade eder.” denilmektedir. Bu ifade ile, ödeme veya tahsilatın önemli olmadığı yani;
- Bir hasılatın “gelir” olarak dikkate alınabilmesi için tahsil edilmiş olmasına ihtiyaç bulunmadığı, alacak olarak tahakkuk etmesinin gerekli ve yeter olduğu,
- Bir giderin “gider” olarak dikkate alınabilmesi için ödenmiş olmasının şart olmadığı, borç olarak tahakkuk etmesinin gerekli ve yeterli olduğu anlaşılmaktadır.
Buna göre, dönemsellik ilkesinin işlerlik kazanabilmesi ancak vergi uygulaması bakımından tahakkuk etmiş sayılma vasfını taşıyan bir gelir ve giderin var olmasına bağlıdır.
Sonuç olarak tahakkuk ilkesi her zaman önde gelmekte ise de dönemsellik ilkesi belirleyici bir fonksiyon üstlenmektedir.
Dr. A. Engin ERGÜDEN - Serbest Muhasebeci Mali Muşavir