Kavram Kargaşasında Anahtar Kelime: Yetkinlik
Liderlik ve yöneticilik üstünde en çok konuşulan iki kavram. Hem birbiri ile iç içe, hem de birbirinden ayrı gibi de algılanabiliyor. Bu konuda çok da soru var. En sık sorulanı “liderlik doğuştan mı, öğrenilebilir mi, yönetici olursam lider de olur muyum? Ya da tersi lidersem, yönetici olmama gerek var mı? Liderlik becerilerimi nasıl geliştirebilirim” gibi. Bu sorular içinde kim yönetici, kim lider netleşmekte zorlanır, liderlik ve yöneticiliğin gri alanında kalırız. Bir de özlü sözlerde karşımıza çıkan lider ve yönetici tanımları vardır. En bilindik olan ve çoğumuzun hafızasında yer eden söz; “Liderler doğru işi yapar, yöneticiler işleri doğru yapar”dır.
Zihinlerin netleşmesi için, her iki kavrama yakından bakalım.
Yönetim süreci karmaşıklıkla başa çıkmaktır. Hedefleri belirlemek, planları gerçekleştirmek, kaynak ayırmak, paydaşların beklentilerini karşılamak, problem çözmek ve kaynakları etkin kullanmak gibi temel görevleri yerine getirir.
Liderliğin odağında değişimi yönetmek yer alır. Bunun için gelecek vizyonu yaratmak, değişim stratejilerini belirlemek, kişileri vizyon etrafında toplamak, motive etmek gibi noktaları kaldıraç olarak kullanır.
Ve tahmin edeceğiniz üzere bir şirket için her ikisi de gereklidir.
Organizasyon şemasında görev kutucuklarına baktığımızda şef, müdür, genel müdür yardımcısı, genel müdür gibi unvanlar görürüz. Üretim hattında takım lideri gibi veya kalite çalışmalarında sonu “lider” ile biten görevler de vardır. Ancak görev kutucukları “yönetim ve yöneticilik” üzerine yapılanmıştır. Bu durum şirket içinde lider kavramının konumlanmasını zorlaştırır. Bunun üzerine en kolay yol, en tepedeki müdür zaten liderdir ya da patron liderdir deyip, tüm liderlik beklentimizi bir kişiye yüklemektir. Geri kalan da günlük işlerin yürütülmesi ve görev kutucukları etrafında çalışmasını yürütür.
Şirketler bünyelerinde yer alan çalışanlarının işi, ekibi ve organizasyonu yönetmesini bekledikleri gibi, şirketin misyonu doğrultusunda vizyonunu gerçekleştirmek için değişim yönetmesini de beklerler. Yani hem yönetici, hem de lider olmasını beklerler. Şirketler özellikle yönetici kadrolarından, liderlik davranışı da göstermesini kesinlikle beklerler. O zaman soru şudur: Liderlik davranışını nasıl tanımlayacağım ve nasıl göstereceğim? Aslında istediğim bir davranışı yani liderlik davranışını bir beceri olarak tanımlamak ve bu davranışın sergilenmesini garanti altına almaktır. Literatürde bu kavram “yetkinlik” olarak tanımlanmaktadır.
Herhangi bir becerinin, ister liderlik, ister başka bir konuda olsun kişiler tarafından sergilendiğini izlemek, başka bir deyişle istenilen davranışın sergilendiğini veya ne şekilde sergilenirse verimli olacağını garanti altına alınmasına gerek vardır. Yetkinlik beceri, tutum ve bilginin iş davranışlarına yansıyan;
- Gözlemlenebilir,
- Ölçülebilir,
- Değerlendirilebilir
bileşimi olarak tanımlanabilir. Beceri, tutum ve bilginin uygulanması sonucunda ortaya çıkan davranışlar yetkinliğin odağını oluşturur.
Görüldüğü üzere yetkinlik bir davranıştır. Ancak bu davranışın gözlemlenebiliyor, ölçümlenebiliyor ve değerlendirilebiliyor olması gerekir. Ancak böyle olursa, o davranışa yetkinlik deriz. Çünkü, bu üç özellik olursa o davranışı rakamlarla ifade etmek, sonuçları geçmiş yıllarla kıyaslamak, hedef koymak ve iyileştirmeleri takip etmek gibi faaliyetleri yapmamız mümkün olur. Bir davranış, bu üç özelliği göstermiyorsa, o davranışın gözlemlenebilir, ölçülebilir, değerlendirilebilir bir özelliği yoksa, maalesef o davranışı bir yetkinlik olarak tanımlamamız mümkün değil. Bu ayrıntı gerçekten önemlidir. Çünkü "Çalışanlarımda şu davranışı görmek istiyorum" dediğimizde, görmek istediğimiz davranışın bu üç özelliği taşıması gerekir. Sistem, takip ve sürdürülebilir performans için bu gereklidir. Rakamlar şirketlerin ölçüm dilidir. Biz de, soyut gibi görünen kavramları, bu yolla raporlarda gösterebilecek şekilde ifade etmiş oluruz.
Görev Tanımı ve Yetkinlik İlişkisi
Yetkinlikler görev veya iş tanımı değildir; ancak bir iş yapılırken işi yapacak olan çalışanın sahip olması gereken özelliklerdir. İş tanımı bize işin “ne” olduğunu söyler. Yetkinlik ise o işi yapacak kişinin hangi özelliklere sahip olması gerektiğin söyler ve “nasıl”a odaklanır. Yetkinlik, işi iyi yapan/yapacak “kişi”lerin davranış ve özelliklerini tanımlar. Bu davranış özelliklerinin gözlemlenebilir, ölçülebilir, değerlendirilebilir davranışlar olmasını da gerekli kılar.
Organizasyon şemasında yer alan her görev, şirketler için hayati önem taşır. Şirketteki hiyerarşik kademelere göre kişilerin farklı yetkinlikler göstermeleri beklenir. Bu da yetkinliklerin farklı seviyelerde olabileceği anlamına gelir. Örneğin çalışanların “potansiyelini açığa çıkarmak” yetkinliğini müdür seviyesinde en üst düzeyde ararken, şef seviyesinde bu konuda orta düzeyde bir yetkinlik gösterilmesi kabul edilebilir. Yetkinliklerden istenen seviye şirketlerin kendi özelliklerine göre değişkenlik gösterir.
Yöneticilerin, Liderlik Yetkinliği
Şirketler hem işi yönetecek, hem de işin geleceğini, gelişmesini, sürdürebilirliğini, motivasyon ve benzeri başka davranışları da bünyelerinde barındıran yapılanmalara sahip olmak isterler. Aslında istedikleri, işi hem doğru yapan hem de doğru işi yapan kişiyi, aynı kutuda buluşturmaktır. Başka bir ifade ile organizasyon şemasındaki görev kutucuklarında görev yapan çalışanların her birinin “liderlik davranışı” göstermesini de beklemektedirler. Bu aynı zamanda farklı kademelerdeki yöneticilerden, farkı liderlik davranışı beklenmektedir, anlamına gelir. O zaman aşağıdaki gibi bir şekilsel ifade zihnimizi netleştirir.
Liderlik bir yetkinliktir. Şirketlerde asıl olan yöneticiliktir. Değişen iş dünyası içinde yöneticiler, yeni yetkinlikler edinmek durumundadır. Bu aşamada şöyle bir soru akla gelebilir? Liderlik yetkinlikleri her şirkette aynı mıdır? Liderlik yetkinliğini nasıl belirleyeceğim?
Bu yetkinlikler kuruma özeldir. Belki sizin şirketinizde liderlik yetkinliği olarak tanımlanan bir yetkinlik, bir başka şirkette yetkinlik olarak yer almayabilir. O açıdan şirketin kendi yapı, ihtiyaç ve kültürü belirleyicidir. Bu aşamada iki noktayı göz önünde bulundurmak gerek:
- İş hayatının hem küresel, hem de yerel açıdan dinamiklerini anlamak, irdelemek, yaşamakta olduğumuz COVID-19 süreci gibi beklenmeyen durumlar buna dahil. İşin geleceğini irdelediğimiz noktadır.
- Diğer nokta şirket olarak ben nasılım? Gelişmelerden nasıl etkileniyorum? Şirketimi gelecekte nasıl konumlandırıyorum? Çalışanlarımda hangi yetkinliklerin bulunması iyi olur ki beni gelecekte istediğim noktaya taşısınlar?
Şirketim için Nasıl Bir Yol İzlemeliyim?
Yukarıdaki sade ve samimi soruları desteklemek ve bir yol haritası olması açısından değişim karşısında (ki bu yeni normalimiz), şirketler yöneticilik ve liderlik açısından yetkinlikleri nasıl kullanmalılar, değinmek isterim.
Şirketin büyüklüğü ve içinde bulunduğu sektördeki değişim eğilimine bağlı olarak şirketler yöneticilik yetkinliklerini mi ağırlıklı kullansınlar, yoksa liderlik yetkinliklerini mi öne çıkarsınlar aşağıdaki matriste ifade etmek mümkündür.
Şirket büyüklüğü düşük, içinde bulunulan sektörün değişim ihtiyacı da düşük bir durumdaysa hem liderlik hem de yöneticilik yetkinliklerinde seviye olarak yüksek bir yetkinlik seviyesine ihtiyaç olmayacak.
Şirket büyüklüğü arttıkça ve değişim ihtiyacı yoğun olduğunda hem yöneticilik hem de liderlik yetkinliklerine yüksek seviyede ihtiyaç olacak.
Şirket küçük ölçekli bir şirket olsa dahi, içinde bulunduğu sektör yüksek bir değişim gösteriyorsa, o zaman liderlik yetkinlikleri, yöneticilik yetkinliklerinden daha çok kullanılacak demektir.
Şirket büyük ölçekli olup, buna karşın faaliyet gösterdiği sektördeki değişim ihtiyacı fazla değilse, o zaman da yöneticilik yetkinlikleri, liderlik yetkinliklerine kıyasla daha çok kullanılacaktır.
Şirketinizi bu açıdan değerlendirmek yararlı olabilir.
Liderlik üstüne yaptığı çalışmalarla tanınan bilim insanı Warren Bennis’in bir sözü ile bitirmek isterim. Bennis diyor ki “Liderlik becerileri herkes tarafından öğrenilebilecek ve kimsenin reddedemeyeceği becerilerdir”.
Liderlik öğrenilebilen bir yetkinliktir. Siz yapı olarak doğanızda buna yatkınsanız bu yetkinliği daha çabuk ve kendiliğinden kullanırsınız. Günümüz dünyasının sürekli öğrenme ve değişim ortamında liderlik yetkinliği öğrenilebilir. Kritik olan konu, şirket olarak sizin liderlik tanımız nedir? Bu tanım içinde liderlerinizde hangi yetkinliklerin olması gerekmektedir. Her şirkete göre cevabı değişen bu soru aslında düşünülmesi gereken temel noktadır.
Sonraki yazımızda buluşana kadar sağlıcakla kalın…
Dr. Habibe Akşit